تاج پرس
علیرضاتاج آبادی/1399/10/03
سازمان جهانی مالکیت فکری «WIPO»
یکی از مهم‌ترین سازمان‌های بین‌المللی در حوزه مالکیت فکری، سازمان جهانی مالکیت فکری «WIPO» است که بر اساس کنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری، مصوب چهاردهم جولای سال 1967 میلادی در اجلاس استکهلم (بازبینی و اصلاح در تاریخ 28 سپتامبر سال 1979)، آغاز به‌کار نمود. در حال حاضر، 191 کشور جهان، به عضویت این سازمان در آمده‌اند و 26 معاهده بین‌المللی، از جمله پیمان همکاری ثبت اختراع «PCT»، موافقت‌نامه لیسبون و پروتکل مادرید را تحت پوشش خود دارد.
با توجه به اهمیت وایپو و نقش کلیدی آن در زمینه مالکیت فکری، در مقاله حاضر، سعی خواهد شد تا مروری اجمالی بر سیر شکل‌گیری و توسعه، اهداف و وظایف و نیز، سیاست‌ها و استراتژی‌های اخیر این سازمان داشته باشیم.
تاریخچه شکل‌گیری وایپو
اگر مجموعه تغییر و تحولات حوزه مالکیت فکری در سال‌های میانی دهه 1880 میلادی را به دقت مرور نماییم، متوجه خواهیم شد که دولت‌ها و سیاست‌گذاران کشورهای مختلف، به منظور محافظت از دارایی‌های فکری، نوعی رویکرد مشارکتی و هماهنگ را در سطح بین‌المللی اتخاذ نمودند. نتیجه این رویکرد، آغاز به کار کنوانسیون‌های پاریس و برن در سال‌های 1883 و 1886 میلادی و در ادامه، توافقنامه مادرید در سال 1891 میلادی است.
کنوانسیون پاریس که با هدف حمایت از مالکیت صنعتی به تصویب رسید، خود اداره‌ای بین‌المللی جهت هماهنگ‌سازی مجمع سالانه و مدیریت امور تشکیل داد. این امر، در مورد کنوانسیون برن نیز که در زمینه حفاظت از آثار ادبی و هنری فعالیت داشت، صادق است. در ادامه، در سال 1893 میلادی، ایده‌ای مطرح گردید که دو دفتر بین‌المللی فوق، با یکدیگر ادغام شده و وظایف محوله را انجام دهند. به دنبال این تصمیم، دفتر جدید که اصطلاحاً بیرپی «BIRPI» نام گرفت، در برن سوئیس مستقر شد.
پیشرفت و توسعه مفهوم مالکیت فکری در نیمه اول قرن بیستم، موجب شد که بیرپی نیز با تغییراتی مواجه شود، به‌طوری که در سال 1960 میلادی، مشابه با بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی و با هدف نزدیکی به مقر سازمان ملل متحد، به شهر ژنو منتقل شد. یک دهه بعد و در اجلاسی که در استکهلم سوئیس برگزار شد، کنوانسیونی تحت عنوان «تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری»، با هدف هماهنگی بیشتر بین اداره‌های کنوانسیون پاریس و برن و کارآمدسازی بیرپی، به تصویب رسید و بنیان وایپو که امروز به صورت گسترده در حوزه مالکیت فکری فعالیت دارد، نهاده شد. بر این اساس، بیرپی به سازمان جهانی مالکیت فکری، تغییر نام داد و در سال 1974 میلادی، در یک موافقت‌نامه با سازمان ملل، یکی از 16 سازمان تخصصی وابسته به این نهاد معرفی شد، تا فعالیت‌های مرتبط با مالکیت فکری را بهبود بخشیده و با تسهیل انتقال فناوری بین جوامع، توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را موجب گردد. (بنا بر ماه 27 منشور حقوق بشر سازمان ملل، در خصوص حق مالکیت فکری، افراد از حقوق و منافع مادی و معنوی حاصل از تولیدات علمی، ادبی و هنری، بهره‌مند می‌گردند. در حقوق مالکیت فکری نیز، مانند دیگر انواع حقوق مالکیت، خالق یا مالک گواهی ثبت اختراع، نشان تجاری و یا حق کپی‌رایت، از منافع دارایی فکری خود بهره‌مند خواهد بود.)
گفتنی است، ریشه‌های ابتدایی شکل‌گیری وایپو، به ده سال پیش از تصویب کنوانسیون پاریس و برگزاری نمایشگاه بین‌المللی اختراعات، باز می‌گردد. این نمایشگاه، در سال 1873 میلادی و با هدف ارائه آخرین اختراعات و دستاوردهای فنی، در وین اتریش برگزار گردید و از آنجاکه هیچ‌گونه مقرراتی برای حمایت از اختراعات وجود نداشت، با استقبال شرکت‌های فناور و مخترعین مواجه نشد. همین چالش، موجب شد تا یک دهه بعد، کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی، به تصویب برسد.
اهداف و وظایف
سازمان جهانی مالکیت فکری، در معرفی خود می‌گوید: «وایپو یک انجمن سیاستی جهانی است که در آن، دولت‌ها، سازمان‌های بین دولتی، گروه‌های صنعتی و جامعه مدنی، برای حل مسائل مرتبط با مالکیت فکری، گرد هم آمده‌اند. کشورهای عضو و ناظران، به‌طور منظم، در کمیته‌ها و نهادهای تصمیم‌گیری مختلف، ملاقات می‌کنند. چالش اصلی آن‌ها، این است که برای اطمینان از تطابق و همگامی سیستم بین‌المللی مالکیت فکری، با جهان در حال تغییر، مذاکراتی را در مورد تغییرات و قوانین جدید مورد نیاز، صورت دهند و البته به هدف اصلی خود که تشویق و ترویج نوآوری و خلاقیت است، ادامه دهند.»
بر اساس ماده 3 کنوانسیون استکهلم، اهداف این سازمان عبارتند از:
- پیشبرد حمایت از مالکیت فکری در سراسر جهان، از طریق همکاری در میان کشورها و در صورت اقتضا، با همکاری هر سازمان بین‌المللی دیگر؛
- تأمین همکاری‌های اداری میان اتحادیه‌های کنوانسیون پاریس و برن؛
برای دستیابی به این اهداف، در ماده 4 کنوانسیون استکهلم، مجموعه‌ای از وظایف برای وایپو پیش‌بینی شده است که به شرح زیر می‌باشند:
1. ارتقاء توسعه تدابیر پیش‌بینی شده برای تسهیل حمایت مؤثر از مالکیت معنوی در سرتاسر جهان و هماهنگی قوانین ملی در این زمینه؛
2. انجام وظایف اداری مرتبط با اتحادیه پاریس، اتحادیه‌های ویژه‌ای که در رابطه با این اتحادیه تأسیس شده‌اند و اتحادیه برن؛
3. قبول یا شرکت در اجرای هرگونه موافقت‌نامه بین‌المللی که به منظور بالا بردن حمایت از مالکیت فکری تنظیم شده باشد؛
4. تشویق انعقاد قراردادهای بین‌المللی مربوط به ارتقاء حمایت از مالکیت فکری؛
5. پیشنهاد همکاری به کشورهایی که خواهان کمک‌های حقوق و فنی در زمینه مالکیت فکری می‌باشند؛
6. جمع‌آوری و انتشار اطلاعات مربوط به حمایت از مالکیت فکری و همچنین انجام و توسعه مطالعات در این زمینه و مبادرت به چاپ نتایج به دست آمده؛
7. حمایت از خدماتی که حمایت بین‌المللی مالکیت فکری را تسهیل نموده و در صورت اقتضا، اقدام به ثبت در این زمینه و انتشار اطلاعات مربوط به آن؛
8. انجام هرگونه اقدام مقتضی دیگر؛
ساختار وایپو و ارکان کلیدی
سازمان جهانی مالکیت فکری، دارای دو رکن اصلی، شامل «مالکیت صنعتی» (پتنت، نشان‌های تجاری و طراحی‌های صنعتی) و «کپی‌رایت» (آثار ادبی، موسیقی، هنری، عکاسی و زمینه‌های صوتی و تصویری) است. ساختار این سازمان، متشکل از موارد زیر است:
- «مجمع عمومی»: شامل کلیه کشورهای عضو وایپو و اتحادیه‌های برن و پاریس؛
- «اجلاس»: شامل کلیه کشورهای عضو وایپو، اعم از این‌که عضو اتحادیه‌های برن و پاریس باشند یا نباشند؛
- «کارگروه هماهنگی»: شامل تعداد مشخصی از اعضای وایپو که عضو کارگروه اجرایی اتحادیه‌های پاریس یا برن هستند؛
- «دفتر بین‌المللی»: دبیرخانه سازمان محسوب می‌شود؛
مدیرکل فعلی وایپو، «فرانسیس گری» نام دارد که از اول اکتبر سال 2008 میلادی، به این سمت برگزیده شده است. وی در ماه می 2014، برای یک دوره 6 ساله دیگر در سمت خود ابقاء گردید که بر این اساس، دوره ریاست وی، تا سپتامبر 2020 ادامه خواهد داشت. گری، تا بدین‌جا بر موضوعاتی نظیر چالش‌های سیستم ثبت اختراعات «PCT» و سیستم بین‌المللی کپی‌رایت، به‌ویژه در مواجهه با تغییرات سریع فناوری در جهان و افزایش تقاضا برای حفاظت از دارایی‌های فکری، کاهش شکاف بین کشورهای درحال‌توسعه و توسعه‌یافته و نیز، تشویق و ترویج نوآوری در سطح جهان، متمرکز بوده است.
استراتژی‌ها و سیاست‌های توسعه‌ای وایپو
همان‌گونه که در ابتدای مقاله اشاره شد، در حال حاضر، 191 کشور جهان عضو سازمان جهانی مالکیت فکری هستند. در وب‌سایت این سازمان آمده است که عضویت در وایپو، برای کشورهایی که یکی از شرایط زیر را داشته باشند، امکان‌پذیر است:
- یکی از اعضای کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی و یا کنوانسیون برن برای حمایت از آثار هنری و ادبی؛
- هر یک از اعضای سازمان ملل متحد یا یکی از آژانس‌های تخصصی آن و نیز، اعضای آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای و دادگاه بین‌المللی؛
- دعوت‌شده توسط مجمع عمومی وایپو جهت عضویت در این سازمان؛
یک نکته بسیار جالب در مورد وایپو که آن را از دیگر سازمان‌های زیرمجموعه سازمان ملل متحد متمایز می‌سازد، خودکفایی تقریباً کامل این سازمان، از منظر مالی است. برآورد وایپو در برنامه دوسالانه 19-2018 از درآمد خود، بالغ بر 800 میلیون فرانک سوئیس است؛ در حالی که پیش‌بینی شده است، هزینه‌های این سازمان در حدود 725 میلیون فرانک خواهد بود. گفتنی است، تقریباً 95 درصد از درآمدهای وایپو، ناشی از خدمات ارائه شده به کاربران سیستم‌های بین‌المللی، شامل «PCT» (سیستمی برای ثبت بین‌المللی درخواست پتنت با 152 عضو)، «Hague» (سیستمی برای ثبت بین‌المللی طراحی‌های صنعتی با 70 عضو) و مادرید (سیستمی برای ثبت و مدیریت نشان‌های تجاری با 119 عضو) می‌باشد.
در آخرین سند استراتژیک وایپو که به تشریح برنامه راهبردی میان‌مدت این سازمان طی سال‌های 2016 تا 2021 میلادی می‌پردازد، مأموریت اصلی وایپو چنین تعریف شده است: «ارتقاء نوآوری و خلاقیت، با هدف توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تمامی کشورها، از طریق یک سیستم مالکیت فکری بین‌المللی متعادل و مؤثر». در این سند که اصطلاحاً «MTSP» نام دارد، 9 هدف کلیدی برای فعالیت‌های توسعه‌ای وایپو در نظر گرفته شده است که به ترتیب، عبارتند از:
1. توسعه و تکامل متعادل چهارچوب نظارتی بین‌المللی برای مالکیت فکری؛
2. ارائه خدمات بر «IP» در مقیاس جهانی؛
3. تسهیل استفاده از دارایی‌های فکری برای اهداف توسعه‌ای؛
4. هماهنگی و توسعه زیرساخت‌های «IP» جهانی؛
5. تبدیل شدن به یک مرجع جهانی برای اطلاعات «IP» و تجزیه‌وتحلیل آن‌ها؛
6. همکاری بین‌المللی جهت توجه و احترام به دارایی‌های فکری؛
7. مسیریابی و آدرس‌دهی «IP» در رابطه با موضوعات و مسائل سیاستی جهان؛
8. ایفای نقش رابط و پاسخگویی به اعضاء و تمامی ذینفعان؛
9. ارتقاء و بهبود یک ساختار پشتیبانی مالی و اداری کارآمد، جهت اجرای بهتر برنامه‌ها.